خشک شددن 112 درخت سرو باغ فین+تصاویر
نشر خبر فقط با یاد سایت کاشانیکا kashanica.blog.ir آزاد است
بیشتر
درختان باغ بین 100 تا 470 سال سن دارند، در 15 سال گذشته و بویژه بعد از سال 1386
تعدادی از درختان باغ به دلیل مجموعه ای از عوامل از جمله مهار فیزیکی غیراصولی،
دخالت غیر کارشناسانه، سرمازدگی شدید، ایجاد پیاده روهای آهکی و سیمانی و محصور
کردن درختان با آن و کوتاهی و اشتباهاتی که در نگهداری آنان صورت گرفته با آسیب
های جدی مواجه شده اند به طوری که تعدادی از این درختان خشک و تعدادی دیگر قطع شده
اند.
مجموع این
عوامل موجب شد تا حداقل ۱۱۲ درخت تاریخی به طور کامل خشک شده و تعداد زیادی هم بین
۳۰ تا ۵۰ درصد آسیب ببیند که البته برخی از مسئولان میراث فرهنگی پایان یافتن عمر
مفید درختان را دلیل خشک شدن آنها می‌دانند.
از 10 باغ
معروف ایرانی، باغ فین کاشان در 9 کیلومتری مرکز این شهر اثری به جا مانده از عصر صفویه
با چشم اندازی زیبا از درخت و آب است که معجونی از تاریخ را با چاشنی رویداد تلخ
تاریخی قتل امیرکبیر ایران به دست ناصرالدین شاه قاجار در افق نگاه بازدید کننده
به نمایش می گذارد.
باغ فین
در تاریخ 15 آذر 1314 با شماره ثبت 238 به عنوان یکی از آثار ملی ایران و در سال
89 به عنوان یک اثر جهانی ثبت شد، وسعت این باغ بیش از 23 هزار مترمربع و شامل یک
حیاط مرکزی است که با دیوار، بارو و برج های استوانه ای شکل محصور شده و در
مقایسه با بسیاری از باغهای ایرانی، آب قابل توجهی از چشمه سلیمانیه و طراحی
دانشمند ریاضیدان ایرانی غیاث الدین جمشیدکاشانی مشروب می‌شود.
رئیس
اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کاشان گفت: اهمیت حفظ و نگهداری
درختان افراشته باغ فین به تازگی موجب برگزاری نشست های تخصصی با حضور کارشناسان
برای اتخاذ تصمیم های درست و طراحی و مطالعه پروژه های فضای سبز این باغ اعم از
محیط، خاک، آفات، معضلات و تداخل ها توسط موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور شد.
محسن
جاوری افزود: تعداد زیادی نهال جایگزین درختان خشک و قطع شده است اما اقدامات
پژوهشی و اجرایی در رابطه با این درختان باید به طور مستمر انجام بگیرد و کارگروه
مشترکی در میراث فرهنگی در این زمینه تشکیل شده است.
وی تاکید
کرد: تفاهم نامه ای نیز با موسسه منابع و تحقیقات جهادکشاورزی منعقد شده تا طبق
این تفاهم نامه همزمان با فعالیت های اجرایی، پایش و رسیدگی به درختان خشک شده
انجام شود.
وی تصریح
کرد: با توجه به مشکلاتی که در اثر کهولت سن برای برخی از درختان باغ فین بوجود
آمده دستورالعملی تدوین شد تا با اعتبار ویژه ای که برای این درختان در نظر گرفته
شده است بحث حفاظت از آنها با جدیت دنبال شود.
عضو هیات
علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور نیز اظهارکرد: با بکارگیری نظرات
کارشناسانه دیواره‌های سبز قدیم دوباره احیا می‌شود.
مصطفی
خوشنویس افزود: بعد از سرمای سخت سال 86 تعداد قابل توجه درختان باغ تاریخی فین
خشک شدند و در سال 88 بازدیدها و بررسی‌های مفصلی انجام شد تا دلایل خشکیدگی
درختان باغ شفاف‌تر مشخص و از آن پیشگیری شود.
وی تاکید
کرد: از آنجایی که درختان باغ فین دارای قدمت بالایی می باشند در طول این مدت علل
محتلفی از جمله سرما، طوفان و خشکسالی به طور مکرر به وقوع پیوسته ولی ثبت اطلاعات
در گذشته مثل اکنون نبوده است.
خوشنویس
گفت: با نگاه به درختان باغ فین طبقات سنی متفاوتی را می‌بینیم که وجود این طبقات
سنی یا به علت توسعه باغ در ادوار مختلف بوده و یا بروز طوفان ها و سرماهای شدید
باعث شده که تعدادی از درختان از بین رفته و مجددا از نو نهال کاری شود.
وی افزود:
در قدم اول کارشناسان وضعیت موجود را حلاجی و عوامل ضعف درختان را شناسایی کرده و
برای کنترل، راهکارهایی همچون مدیریت آب، تقویت و حاصلخیزی خاک، شناخت و
راهکارهایی برای کنترل آفات و بیماریها و درختان، هرس شاخه‌های خشک و آسیب دیده و
بازپیرایی باغ فین به حالت اول در دستور کار قرار گرفت.
وی
خاطرنشان کرد: به منظور بازسازی فضای سبز مجموعه جهانی باغ فین نهال‌های سرو با
خصوصیات مشترک با درختان باغ فین تهیه با بهترین اصول فنی کاشته شده که پیش‌بینی
می‌شود در طی 5 سال این نهال‌ها به ارتفاع مناسب و گاهی بیشتر از 5 متر برسند و
دیواره‌های سبز قدیم را دوباره احیا کنند.
خوشنویس
یکی از عوامل آسیب رسان به ریشه درختان را ساخت پیاده روهای بتونی در باغ فین
دانست و اذعان کرد: در زیر پیاده روهای بتونی اکسیژن کافی به ریشه درختان نمی‌رسد
در نتیجه ریشه‌ها تحلیل رفته‌اند و این امکان که پیاده روها جمع‌آوری شود، وجود
ندارد زیرا با جمع کردن آنها ریشه‌ها که متکی به وزن پیاده روها هستند در واقع سست
شده و احتمال سقوط درختان بیشتر می شود.
وی تاکید
کرد: تنها راه حاصلخیز نگاه داشتن خاک در سطوح باغچه هاست تا ریشه درختان موجود در
این باغچه‌ها گسترش پیدا کند و درختان پایداری و شادابی بیشتری داشته باشند.
عضو هیات
علمی این موسسه تحقیقات یکی دیگر از اقدام های این موسسه را تشکیل یک اکیپ 10 نفره
از زبده ترین کارشناسان دانست و گفت: کارشناسان حوزه‌های خاک، آفات، بیماریها،
آبیاری، خاک شناسی، حاصلخیزی خاک و بازپیرایی به مدت سه سال باغ را رصد کرده و
گزارش مصوری با 470 صفحه تنظیم شده که در این گزارش تک تک درختان شناسنامه دار
شده اند.
گزارش از:
فاطمه رحمتی
نشر خبر فقط با یاد سایت کاشانیکا kashanica.blog.ir آزاد است
همان طور که پیش‌تر اشاره کردم، شوربختانه سروهای بلندقامت، زیبا و مشهور پردیس فین در کاشان، آخرین نفس‌های خود را می‌کشند؛ همان سروهایی که در خاطره‌ی دیرپای خویش شاهد بسیاری از وقایع ماندگار تاریخ ایران – پایکوبی‌ها و بر سرزدن‌ها – بوده‌اند. از جشن تاج‌گذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی گرفته تا قتل دردناک و ناجوانمردانه ی میرزا تقی‌خان امیر کبیر …
اینک اما همان درختانی که در سکوت نظاره‌گر قتل ناجوانمردانه‌ی، یکی از مردترین رهبران تاریخ معاصر ایران بوده‌اند، باید در بهت و حیرت یا بی‌تفاوتی و خاموشی ما ایستاده بمیرند و به حافظه‌ی تاریخی نسلی سپرده شوند که البته موضوعات فراوان‌تر دیگری برای بایگانی و انباشت در ذهن دارد!
گزارش دقیق، مشروح، جذاب و علمی دوست و همکار عزیزم، مصطفی خوشنویس را در ادامه می‌خوانیم تا با مرور ۵ اشتباه فاحش رخ داده در مدیریت باغ، دریابیم که چرا آنی نیستیم که باید باشیم؟
– اهمیت و پیشینه‌ی تاریخی فین کاشان
بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی که به کاشان سفر می‌کنند، از بین صدها اثر تاریخی و جاذبه‌های طبیعی این شهرستان از باغ فین به عنوان اثری منحصر به فرد و جذاب و از جمله باغهای زیبای ایران نام می‌برند.بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام و با تمدن سیلک پیوند خورده است که تمدن سیلک نیز پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشقانی دارد که در بالای باغ جاری است، این چشمه که به چشمه سلیمانیه معروف است، از دیرباز همچنان در آبادی منطقه‌ی فین مؤثر بوده است. در زمان‌های بسیار دور در پاپاب این چشمه – پایین‌تر از باغ فعلی – پردیسی وجود داشته است که بر اثر زلزله سال ۹۸۲ هجری قمری به کلی ویران شد و بعدها به دستور شاه عباس صفوی در سال ۱۰۰۰ هجری قمری باغ کنونی در بخشی از باغ قدیمی ساخته شد. از سال ۱۱۳۵ هجری قمری بعد از حمله افاغنه به کاشان، آبادانی این باغ دچار رکود شد، ولی با دستور کریم خان زند به خصوص با ساختن عمارتی که اکنون به نام خلوت کریم‌خانی در ضلع جنوبی این باغ واقع شده است، این باغ روی به آبادانی گذاشت. وقوع زلزله معروف سال ۱۱۹۲ هجری قمری بار دیگر به این باغ آسیب کلی وارد کرد، تا اینکه در سال ۱۲۰۰ قمری با روی کار آمدن سلسله قاجار، به ویژه با دستور فتحعلی شاه کار مرمت باغ و عمارت آن با ساخت شترگلویی که هم اکنون به شتر گلوی فتحعلی شاهی شهرت دارد در ضلع جنوب غربی این باغ و حمام سلطنتی بزرگ که در مجاورت حمام اولیه ساخته شد، این اثر رونق دوباره گرفت ولی با تبعید صدر اعظم مقتدر ایران یعنی امیرکبیر و سپس شهادت آن رادمرد در این باغ، این آبادانی روی به ویرانی نهاد. با آغاز مشروطیت به دلیل وضع دفاعی بنای باغ، این مکان پناهگاه اشرار و یاغیان گشت و در مدت ۱۴ سال یاغیان مصالح و اشیاء گرانبهای آن را به یغما برده و به تخریب باغ پرداختند. پس از ختم غائله اشرار، به مرمت باغ پرداخته شد.
از وقایع مهم تاریخ در این باغ می‌توان به جشن تاج‌گذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل میرزا تقی‌خان امیر کبیر در این باغ اشاره کرد. مجموعه باغ فین حدود ۲۵ هزار مترمربع مساحت دارد که در بدو ورود به این مجموعه ، با ساختمان رفیع سردر ورودی باغ برخورد می‌کنیم. این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است و دارای دو طبقه که طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاقهای جانبی، درهای مشبک و طبقه فوقانی شامل سالن وسیع با چشم اندازی زیبا به باغ دارد . در اطراف باغ از جمله در طرفین سردر، دیواری به ارتفاع پنج و شش متر و هفت برج دیده می‌شود. پس از ورود به باغ و گذشتن از خیابان مصفایی که در وسط آن نهر آب زیبایی که همیشه آب از فواره‌های فیروزه‌ای آن در فوران است و درختان سرو بسیار زیبایی دو طرف آن سر به فلک کشیده است، اولین ساختمانی که جلب توجه می‌کند شتر گلوی عباسی است که به دستور شاه عباس ساخته شده است. در جلوی این بنا حوض وسیعی دیده می‌شود و در پشت این بنا نیز حوضچه‌ای قرار دارد که از کف آن آب فوران می‌کند. این بنا در دو طبقه و به گونه‌ای ساخته شده که از هر طرف باغ می‌توان به آن وارد شد، در میان این ساختمان نیز حوضچه‌ای است که آب چشمه با طرح جالبی (موسوم به شتر گلو) در آن فوران می‌کند .بر روی دیوارها و سقف این بنا آثار نقاشی دوره صفوی با تصاویری از شکارگاه و شاهزادگان می‌باشد، این ساختمان قبلا به صورت سه طبقه و طبقه بالای آن به صورت کلاه فرنگی بوده است.
بنای دیگر این باغ شتر گلوی فتحعلی شاهی در جنوب این باغ است، که به دستور فتحعلی شاه ساخته شده و شامل شترگلو و صفه مجاور و دارای دو حیات خلوت در قسمت شرق و غرب آن است که کف صفه کلاً از سنگ مرمر مفروش بوده و سقف آن به طرز جالبی نقاشی شده است و هنوز قسمت‌هایی از آن دیده می‌شود. کتیبه نستعلیق زیبای دور تا دور صفه مجاور حوض به خط محمد تقی حسینی کاشانی از خوشنویسان معروف اوایل دوره قاجار است. اندرونی کریم خانی و اتاق شاه‌نشین این بناها مجموعه مسکونی است که در جنوب باغ و در مغرب شترگلوی فتحعلی شاهی قرار دارد، در سال ۱۱۷۶ هجری قمری به دستور کریم خان زند و به همت آقا سلیم آرانی حاکم وقت کاشان، ساخته شده و شامل چندین اتاق تو در تو و حیاط و باغچه‌ای کوچک است که گفته می‌شود امیرکبیر به مدت چهل روز در این ساختمان زندگی کرده است. در مقابل اتاق شاه‌نشین حوضچه زیبائی ساخته شده است که دارای منافذ متعدد و منظمی است که آب چشمه سلیمانیه فین به طرز جالبی در آن فوران می‌کند.
یکی از نقاط دیدنی باغ فین کاشان که هر بازدیدکننده‌ای را به یاد بزرگمرد تاریخ ایران و توطئه استعمارگران خارجی در دوره قاجار می‌اندازد، حمام باغ فین است. این بنا که به حمام کوچک و حمام بزرگ شهرت یافته در قسمت جنوبی این باغ قرار دارد که حمام کوچک آن متعلق به دوره صفویه و همراه با بنای اولیه باغ فین ساخته شده و حمام بزرگ آن در دوران قاجاریه به وسیله فتحعلی شاه احداث شده است. از حمام بزرگ امرا و از حمام کوچک خدمه و خدمت‌گزاران شاهان و امرا استفاده می‌کرده‌اند. در هر یک از حمام‌ها قسمت‌هایی شامل: ورودی، گرمخانه، آبنما، خزینه، محل نظافت، سربینه (رختکن) به چشم می‌خورد. کانال‌هایی جهت تعویض آب خزینه‌ها و حوضچه‌ها درکف حمام‌ها وجود دارد. دیوار حمام‌ها با عایق رطوبتی مخصوصی- ماسه آهک یا ساروج پوشانیده شده است. صدر اعظم ایران امیرکبیر در گرمخانه حمام کوچک و در کنار حوض مرمرینی که در میان گرمخانه وجود دارد به قتل رسید. چشمه سلیمانیه باغ فین یکی دیگر از جاذبه‌های این باغ تاریخی است که در واقع آب جاری و زلال آن به این باغ طراوت و سرسبزی بخشیده است. این چشمه که منسوب به حضرت سلیمان پیغمبر (ص) است، در پشت باغ فین و در قسمت غربی آن واقع شده است. نباید هنر منحصر به فرد جریان‌سازی آب چشمه را در باغ فین فراموش کنیم، به طوری‌که به این منظور از اختلاف سطح و شیب زمین باغ جهت فوران آب در شتر گلوها و فواره‌ها با ظرافت خاصی استفاده شده است و همچنین با پله پله کردن، سرعت بخشیدن و پرسر و صدا کردن جریان آب هنرنمائی خوبی در این زمینه صورت گرفته است. بر روی مظهر چشمه، ساختمانی بنا گردیده که ساختمان قسمت شرقی آن در زمان شاه سلیمان صفوی و بخش غربی در سال ۱۳۲۹ هجری شمسی توسط بازرگانان کاشانی با الهام از معماری دوره ساسانی ساخته شده است. باغ فین کاشان، باغی سنتی و تاریخی با فضایی سرسبز و دلنواز با آبی روان و حوض‌ها و فواره‌های زیبا در شش کیلومتری جنوب کاشان و دو کیلومتری شرق تپه‌های تاریخی سیلک واقع شده است. باغ فین که یکی از زیباترین باغهای سنتی ایران و بلکه در پاره‌ای جهت‌ها از باغهای زیبای جهان محسوب می‌شود که دیدن آن برای هر مسافری که از جاده قدیم قم – کاشان و یا آزاد راه تهران- اصفهان عبور می‌کند خالی از لطف نیست.
گفته شده است، باغ تاریخی فین از مجموع افزون بر یک میلیون گردشگر و مسافر نوروزی این شهرستان در تعطیلات نوروزی و آیین‌های گل چینی و گلابگیری، هر سال بیشترین بازدیدکننده را دارد.
وضعیت فضای سبز موجود در باغ فین کاشان
تاریخچه:
اگرچه ابنیه و حمام فین کاشان به دلیل اتفاقات سرنوشت سازی که در طول تاریخ در آن به وقوع پیوسته است شهرت خاصی برای خود دارد، ولی برای کسانی که از این باغ دیدن می‌کنند، وجود درختان سرو فراوان و فضای سبز حاکم بر این باغ گیرایی بدون انکاری دارد و بی اغراق عموم بازدیدکنندگان سعی بر آن دارند تا به نحوی از انحا در عکس‌های یادگاری خود نمایی از فضای سبز و سروهای کشیده و بلند قامت آن را به تصویر بکشند.
بررسی و اظهار نظراتی که توسط کارشناسان باغ و مهندسین مشاور در خصوص قدمت این درختان بیان شده، حاکی از سنی بیش از ۴۰۰ سال برای برخی از درختان سرو آن است. نگاهی اجمالی به درختان نشان می‌دهد که درختان سرو آن هم سن نبوده و از چند کلاسه سنی برخوردارد هستند. مسن‌ترین درختان آن را ۴۷۰ سال سن برآورد کرده‌اند که برای این گونه (Cupressus sempervirens var. fastigiata) قابل توجه می‌باشد.
مدیریت گذشته باغ تا چند دهه گذشته با توجه خاصی که به این باغ می‌شده است بسیار عالی بوده است. آب که در منطقه کاشان یک عامل اصلی برای استقرار و پایداری درختان غیر بومی محسوب می‌شود به حد کافی در اختیار بوده و توجهی که حاکمان به پایداری آن می‌نمودند موجب شده است تا ضمن تأمین آب کافی، با تقویت پیوسته خاک این باغ، بر رشد و شادابی آن افزوده شده و به عنوان یک باغ ایرانی همواره زبانزد باشد. وجود طبقات سنی مشخص در بین درختان نیز ثابت می‌کند که حاکمان وقت به طور منقطع در صدد ترمیم و گسترتش فضای سبز آن بوده‌اند. بررسی رشد دوایر سالیانه سه پایه از درختان خشک و قطع شده که بر روی کنده این درختان انجام شد نشان می‌دهد که کاهش رشد قطری که نتیجه ضعف فیزیولوژی درختان است عملاً از حدود دو دهۀ قبل آغاز شده است و در زمان مرگ درختان (سال ۱۳۸۵) به حداقل خود رسیده است.
تنوع گونه‌ای در این باغ بسیار کم است گونه غالب آن را سرو شیراز (Cupressus sempervirens var. fastigiata) تشکیل می‌دهد و همراه آن در برخی نقاط به صورت ردیفی بید، چنار، تک پایه‌هایی از زیتون تلخ و . ……. تشکیل می‌دهند
متأسفانه رسیدگی‌های پیوسته‌ای که در طول زمان از این درختان به عمل آمده است آنها را تا حدودی نسبت به تنش‌های محیط حساس نموده به عبارت دیگر درختانی ناز پرورده شده‌اند که تحمل آنها نسبت به تغییرات محیطی پایین آمده است.
وضعیت فعلی فضای سبز باغ فین کاشان
اشاره شد به دلیل رسیدگی‌های پیوسته‌ای که طی چند قرن گذشته بر درختان این باغ اعمال شده است آنها را تا حدودی نسبت به استرس‌های محیطی حساس نموده است. طی دهه گذشته تا قبل از سال ۱۳۸۶ سه پایه از درختان این باغ با قطر یقه ۳۰ الی ۶۰ سانتیمتر خشک شد و این شروع یک زنگ خطر برای سایر درختان بهشمار آمد. بهمنظور جلوگیری از ادامه این خشکیدگی‌ها تصمیم بر آن شد تا یک بررسی بر روی وضعیت باغ انجام شود و مطالعه‌ای که انجام شد ضرورت تقویت خاک عرصه باغ را در اولویت کار قرار داد.
شرایطی که فعلاً بر باغ حاکم است نشان می‌دهد مطالعه اولیه که تصمیمگیریها بر آن استوار شده است کامل نبوده در نتیجه اقداماتی که در باغ صورت گرفته موجب شده است تا ضعف بیشتری بر درختان مستولی و بروز سرمای بی سابقه سال ۱۳۸۶ موجب خشک شدن بسیاری از درختان سرو این باغ کهن ایرانی گردد.
کاستی‌ها و اشتباهات
مهمترین کاستی: همواره در تحقیقات و کتابهای مختلف آمده است که ریزش برگ درختان سوزنی برگ و تخمیر کند آن که با تولید اسید ترش همراه است موجب پایین آمدن pH خاک و اسیدی شدن آن می‌گردد. از نحوه مدیریتی که سده‌های گذشته بر این باغ اعمال می‌شده سابقه مکتوبی در دست نیست ولی گفته می‌شود زراعتی که در بخشهایی از باغ صورت می‌گرفته لازمه آن شخم و دادن کود (کود دامی) بوده که عموماً در باغ انجام می‌گرفته است. یا چنین شیوه‌ای بخشی از برگهای فلسی درختان سرو به طور پیوسته هر سال با خاک مخلوط شده و با شخم و کودهی و سایر فعالیتهای زراعی شرایط پوسیدن آنها فراهم می‌شده است. به همین قرار بوده که وقتی دوایر رویشی سه درخت قطع شده را بررسی می‌کنیم طی دهه‌های گذشته نسبت به دو دهه اخیر از رشد بیشتری برخوردار بوده‌اند.
اشتباه اول آهک‌زنی در جوی‌های آب‌رسانی:
در گذشته و سده‌های قبل آهک‌زنی جوی‌ها مرسوم نبوده و پاک کردن آنها به صورت فیزیکی انجام می‌گرفته در نتیجه آبی که وارد جوی‌ها می‌شده بدون کوچکترین تغییری به پای درختان می‌رسیده است.
آهک‌زنی در جوی‌ها به منظور جلوگیری از ایجاد جلبک بر سطح کاشیها موجب می‌شود تا به طور پیوسته مقداری از آهک مصرفی در آب محلول شده (به صورت بیکربنات کلسیم) و مقداری به صورت معلق (به صورت کربنات کلسیم) به پای درختان منتقل شود.
نظریه اول: انتقال آهک به دو صورت اشاره شده موجب می‌شود تا مقداری از اسید ترش تولید شده (بر اثر تجزیه کند برگهای درختان) خنثی شود و اسیدیته خاک در حالتی متعادل باقی بماند.
نظریه دوم: مقدار آهک منتقل شده به پای درختان بیش از مقدار اسید تولید شده بوده و همواره موجب قلیایی‌تر شدن خاک بستر درختان شده است.
نظریه سوم: مقدار اسید تولید شده بیش از مقدار آهکی است که به پای درختان حمل شده در نتیجه روند اسیدی شدن خاک هرچند با کندی ولی ادامه یافته است. نتایج آزمایش خاک‌شناسی باغ قبل از اقدامات دریافت نشد تا شدت اسیدی یا قلیایی بودن خاک بستر درختان بررسی شود. به هر حال جهت کسب اطلاعات کامل از روند تغییرات pH و رسوب آهک در خاک بستر درختان (در نقاطی که خاک رویین برداشت و حمل نشده است) لازم است با گرفتن نمونه‌های شاهد از باغ و حومه باغ با تکرار کافی و فواصل مختلف از درختان در قالب یک طرح بررسی شود.
نکتهای که جا دارد به آن اشاره شود آهک دوست بودن درختان سرو شیراز است. این گونه در رویشگاههای طبیعی خود در نقاطی استقرار یافته است که میزان آهک در خاک به اندازهای است که جزء خاک‌های آهکی محسوب می‌شود از این رو انتقال آهک به پای درختان تا زمانی که مقدار آن به حد بحرانی برای سرو نرسد به آن آسیبی نخواهد رساند (پایههای سرو موجود در تنگ خرقه رسول فارس و حسن آباد جاده چالوس (همراه زربین) به صورت طبیعی بر روی خاک‌های آهکی استقرار یافتهاند).
اشتباه دوم هرس درختان سرو شیراز
زیبایی درختان سرو شیراز، سرو ناز و زربین در این است که با شاخه‌های سبز خود تنه اصلی را از سطح خاک تا راس آن پوشش دهد. مدیریت درختان با این تفکر طی قرن‌ها در باغهای قدیمی ایرانی و حتی در دیگر نقاط جهان انجام می‌شده است. اگر نگاهی به درختان سرو قدیمی مانند سرو ابرقو، سرو سنگان، سرو منجیل و صدها سرو کهنسال دیگر داشته باشیم، در تمام موارد این درختان بدون هرس شاخه‌های پایینی خود نگهداری و مدیریت شده‌اند. متأسفانه طی یکی دو دهه اخیر بر حسب سلیقه‌ای شخصی و غلط اقدام به هرس شاخه‌های جانبی درختان گاهی تا ارتفاع ۶ متر شده است که بروز دو پدیده نا خوشایند حاصل آن بوده است.
الف: با هرس شاخه‌های جانبی درختان سرو، حجم سبزینه و سطوح سبزی که ایجاد شده بود از بین رفت و در نظر بازدید کنندگان اولین چیزی که جلوه می‌نماید ستونهای چوبی عریانی است که به صورت ردیفی در پی یکدیگر قرار گرفته و فضایی بی روح را به باغ زیبای فین داده‌اند. چون خود (نگارنده) از حدود ۵۰ سال پیش به طور مکرر از این باغ دیدن کرده‌ام این تغییر نامأنوس و ناپسند را به وضوح حس می‌کنم.
ب: با جذبی که ریشه این درختان دارند با حذف شاخه‌های جانبی بخشی از فتوسنتز گیاه کاسته شده که به طور مطمئن تأثیر محسوسی در رشد قطری و حجمی درختان داشته است. از طرف دیگر با حذف بخش عمده‌ای از شاخه‌های جانبی فشار رویش به شاخه‌های رأسی درختان منتقل شده و موجب شده است تا درختان نسبت به حالت عادی از ارتفاع بیشتری برخودار شوند. رشد ارتفاعی بیشتر درختان به این معنی است که برآیند نیروهایی که بر درختان وارد می‌شود در ارتفاع بالاتری قرار گیرد در نتیجه در منطقه بادخیز کاشان خطر شکسته شدن درختان بشدت افزایش یابد (مواردی از شکسته شدن سرشاخه و یک مورد تنه در دو سال اخیر مشاهده شده است).
هرس نابجا و برهنه کردن تنه درختان از پوشش سبز و شدت خشکیدگی درختان سرو
ج: نکته دیگری که در ارتباط با هرس شاخه‌های پایینی درختان سرو به عنوان یک نکته منفی از آن می‌توان نام برد از بین رفتن آشیان اکولوژیک پرندگان ساکن و مهاجر است. بسیاری از پرندگان همچون گنجشک و سار در فصل پاییز و زمستان به صورت انبوه در فضای بین شاخه‌های فشرده و پیوسته پایین درختان سرو پناه می‌گیرند تا از گزند سوز و سرما در امان باشند با هرس شاخه‌های پایینی درختان این آشیان اکولوژیک پرندگان از بین رفته است. (نمونه شاهد پناه گرفتن صدها سار و گنجشک در میان شاخه‌های انبوه درختان سرو موجود در مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در فصل پاییز و زمستان)
اشتباه سوم مفروش کردن تمامی و یا بخشی از محیط طوقه درختان با مصالح ساختمانی
از اشتباهاتی که به طور مکرر در اغلب پارک‌ها و فضاهای سبز ایجاد شده در محیط شهری رویت می‌شود بتن، سنگ و سیمان و استفاده از سایر مواد مصالح ساختمانی برای پوشش دادن مسیرهای عبور و مرور بازدید کنندگان است. با چنین دیدگاه و تفکری که فقط به کم هزینه بودن و ایجاد شرایط مناسب برای عبور و مرور افراد توجه می‌شود هموار بیشترین آسیب متوجه درختانی می‌گردد که در حاشیه مسیرهای عبور و مرور کاشته شده‌اند. بی‌توجهی به شرایط زیستی درختان گاهی تا جایی پیش می‌رود که تا طوقه درخت را با مصالح ساختمانی پوشش می‌دهند بدون آنکه به نیاز تغذیه‌ای و تنفس ریشه درختان توجهی شده باشد. درختان پر توان و یا درختان کم توقع با مقاومت و یا سازش دادن به خود به این شرایط با سختی به حیات خود ادامه می‌دهند ولی درختان حساس در مدتی که عموماً کوتاه است دچار ضعف و مرگ می‌شوند. درختان مقاوم و سازگار اغلب با رشد قطری تنه و ریشه‌های خود محیط را کم کم تغییر داده و باعث متلاشی شدن بتن و سنگ‌های به‌کار برده شده می‌شوند. در کشور‌های اروپایی با هزینه‌ای نه چندان زیاد با ایجاد شبکه‌های فلزی مناسب هم مسیر را برای تردد عابرین مناسب می‌کنند و هم شرایط زیستی گونه‌های درختی را در حد مطلوبی نگهداری می‌کنند.
اشتباه چهارم استفاده از چال کود جهت تقویت خاک محیط درختان سرو:
درختان سرو از جمله گونه‌هایی هستند که ریشه‌های سطحی فراونی دارند و در خاک‌های زراعی و حاصلخیز بیشترین گستردگی ریشه‌های مویینه آنها که در جذب مواد غذایی و آب شرکت می‌کنند در ۴۰ سانتیمتری خاک رویین قرار دارد. با این توضیح استفاده از چال کود با ابعادی و روشی که در این باغ انجام شده است (عمق متوسط ۱ متر، طول ۵/۱ متر و عرض ۷/۰ متر به طور یقین هیچ نقشی در تأمین کمبود مواد غذایی درختان سرو ندارد، زیرا در شرایطی که عرصه به صورت غرقابی آبیاری می‌شود عمده مواد موجود در کودهای استفاده شده همراه آب شسته شده و به اعماق چاله در عمق ۱ متری منتقل می‌شود و هرگز توسط ریشه درختان سرو جذب نخواهند شد. مقدار محدودی از ریشه‌های درختان سرو که به سمت چال کودها در سطح منتشر می‌شوند نیز با رسیدن به چال کودها متوقف می‌شوند زیرا به دلیل خالص بودن کود دامی (عدم مخلوط شدن با خاک) و افزوده شدن مقدار متنابهی کود شیمیایی به آن از فشار اسمزی بسیار بالایی برخوردار بوده و ریشه درختان سرو قادر به توسعه و جذب مواد غذایی مورد نیاز در آن نخواهند بود. با گذشت زمان و آبیاری مکرر و هفتگی عرصه، مواد موجود در این چال کودها از سطح به عمق آن منتقل شده و از دسترس درختان سرو خارج می‌شوند. ضمن آنکه حفر چال کودها بخشی از ریشه‌های مویینه و اصلی درختان سرو را نیز از بین برده و قدرت جذب آنها را کاهش داده است.
اشتباه پنجم (بزرگترین اشتباه) برداشت و حمل ۳۰ سنتیمتر خاک بستر محیط کاشت درختان سرو:
بزرگترین اشتباهی که در این باغ صورت گرفته است برداشت حجم قابل توجهی از خاک سطحی آن و انتقال آن به بیرون از باغ است. این اشتباه از چند جنبه آسیب جدی به درختان باغ وارد کرده است که با ضعف فیزیولوژی که طی دو دهه اخیر بر درختان حادث شده و بروز سرمای بی سابقه سال ۱۳۸۶ همسو شده و موجب شده است تا تعداد کثیری از درختان باغ با سنی بین ۲۰ تا حدود ۱۰۰ سال خشک شده و یا بین ۲۰ تا ۸۰ درصد آسیب ببینند. اشاره شده آسیب وارد شده به باغ از جنبه مختلف صورت گرفته است.
الف: ساختار ریشه گونه‌های خانواده سرو (Cupressaseae) عموماً شامل دو بخش مشخص است بخش ریشه اصلی و عمودی آنها که در خاک‌های مختلف توسعه متفاوتی دارند. معمولاً برای جذب رطوبت و استقرار گیاه به طور عمودی پایین رفته و نیاز درختان را تأمین می‌نماید. بخش ریشه‌های سطحی نقش عمده‌ای در جذب رطوبت و مواد غذایی برای گیاه دارند. این بخش زمانی که درختان سرو در خاک‌های حاصلخیز و با رطوبت کافی کاشته شده باشند در محدوده تاج پوشش درخت گسترش یافته و نیاز درخت را از این سطح تأمین می‌نمایند. زمانی که درختان سرو در خاک‌های فقیر و کم رطوبت کاشته شوند فعالیت ریشه‌های عمودی آنها برای جذب رطوبت بیشتر شده و ریشه‌های سطحی آنها برای جذب مواد غذایی گسترش بیشتری می‌یابند. با چنین خصوصیاتی در شمال ایران که درختان در جلگه کاشته می‌شوند به دلیل حاصلخیزی خاک و رطوبت کافی، ریشه محدودی تولید می‌کنند بر همین اساس در سال‌هایی که در شمال برف سنگینی می‌بارد تعداد زیادی از درختان سرو ریشه کن می‌شوند (ریشه‌کن شدن چند هزار اصله سر شیراز و زربین در زمستان سال ۱۳۷۱ بین نور و چمستان و بین نوشهر و چالوس).
با توصیف بیان شده، برداشت خاک سطحی از نیمی از سطح باغ فین تا عمق ۳۰ سانتیمتری (گاهی تا ۴۰ سانتیمتر) موجب شده است تا حجم قابل توجهی از ریشه درختان سرو قطع و همراه خاک از عرصه خارج شود. به عبارت دیگر درختان سرو بیش از نیمی از ریشه‌های مویینه خود را که وظیفه جذب آب و مواد غذایی را داشتند از دست دادند و فاجعه اصلی خشک شدن درختان سرو این باغ با شدت بسیار زیاد از اینجا آغاز شد (تفاوت مشخص بین نادر بودن درختان خشک شده در بخشی از باغ که خاک برداری نشده و درختان خشک فراوان در قسمت خاک‌برداری شده). نا گفته نماند دوباره لازم است اشاره گردد که ضعف فیزیولوژی درختان که از گذشته بر آنها ظاهر شده بود و سرمای سال ۱۳۸۶ مزید بر علت شده و آسیب وارد شده به درختان را به نهایت رسانده است.
ب: عارضه دیگری را که برداشت خاک سطحی باغ پیش آورده ضعیف‌تر نمودن خاک بستر باغ است. مطالعات نشان داده است که بیشترین مقدار میکروارگانیسم‌های خاک در ۲۰ سانتیمتری خاک سطحی قرار دارند. این میکروارگانیسم‌ها در تجزیه مواد آلی و همزیستی با درختان و گیاهان در جذب مواد غذایی نقش مؤثری دارند. بررسی که در اروپا طی دهه ۱۹۹۰ انجام شد نشان داد با برداشتن فقط ۵ سانتیمتر از خاک سطحی ۳۰ الی ۵۰ درصد محصول زراعی کاهش می‌یابد (دکتر مهدوی سخنرانی در تالار مؤسسه ۴/۲/۱۳۸۸). با این توصیف ضروری است خاک حمل شده به محل خو باز گردانده شود و به منظور تقویت آن به شیوه‌هایی که بعداً اشاره خواهد شد عمل شود.
ج: مشکل دیگری که در آینده بیشتر نمود خواهد کرد سست شدن بن درختان با برداشته شدن خاک سطحی است. به هر حال ۳۰ سانتیمتر خاک در هر مترمربع حدود ۴۰۰ کیلوگرم وزن بر ریشه‌های درختان وارد می‌نماید و موجب پایداری بیشتر درختان می‌شود. رسم است برای درآوردن درختان ابتدا اقدام به برداشتن خاک محیط درختان می‌کنند تا با این عمل با حذف ریشه‌های جانبی و سبک کردن وزن وارد بر ریشه درختان، با فشار کمتری بتوان درختان را از خاک خارج نمود. این اتفاقی است که برای کلیه درختان در نیمی از باغ فین پیش آمده و خطر باد افتادگی آنها را افزایش داده است.
با توصیف بیان شده اگر بخواهیم عوامل مؤثر بر خشک شدن درختان را در باغ فین کاشان علت‌یابی نماییم، بیشترین تأثیر را برداشتن خاک سطحی و حمل آن به خارج از باغ داشته است. پس از آن رها نمودن باغ برای مدت طولانی و عدم تقویت و اصلاح فیزیکی خاک آن بوده است. پس از آن به ایجاد چال کود در فاصله دو متری درختان می‌توان اشاره کرد. کمترین سهم را در خشک شدن درختان به سرمای بی سابقه در این شهر می‌توان نسبت داد. موارد دیگری همچون هرس درختان (بدون استفاده از چسب پیوند باعث کاهش فشار مکش آب و مواد غذایی از ریشه به سمت تاج شده است)، بستن درختان با سیم بوکسل (احتمال آسیب به پوست درختان و کمر شکن شدن آنها) و در برخی نقاط متراکم کاشته شدن درختان (در برخی ردیف‌های درختکاری فاصله درختان کمتر از ۲ متر است که رقابت ریشه‌ای زیادی را در بین آنها بوجود آورده است) نیز از دیگر عوامل موثر بر روند ضیعف شدن درختان هستند.
فاجعه در کمین است
خشک شدن تعداد کثیری از درختان باغ فین اتفاقی است که پیش آمده و به یقین هیچ یک از مدیران دو دهه اخیر این پارک قبول نخواهند کرد که در کار خود قصور کرده‌اند و کارشناسی که بدون دید علمی دستور هرس درختان را داده و یا کارشناسی که برنامه برداشت و حمل خاک رویین باغ را داده هرگر مؤاخذه نخواهند شد. ولی از نگاه کارشناسان و گردشگرانی که از خارج از کشور این باغ را بازدید می‌کنند بر جامعه علمی کشور ما چگونه می‌نگرند. درختانی را که گذشتگان ما با علم و تکنولوژی و رسانه‌های علمی آن زمان که یک صدهزارم امروزه نبوده با عالی‌ترین کیفیت برای قرن‌ها حفظ کردند و ما امروز با علوم و تکنولوژی و ارتباطات قرن بیست ویکم آن را در مدت ۱۰ الی بیست سال از دست دادیم. مسئولیت این آبروی از دست رفته بر گردن کیست؟ در دنیا افتخار ملی در عرصه منابع طبیعی طی سده اخیر در اختیار داشتن چندین باغ ایرانی و درختان کهنسال بوده که یکی یکی با ضعف مدیریت در حال نابودی هستند و اگر با این روند پیش رویم دیری نخواهد گذشت که این مختصر اندوخته بجا مانده را از دست خواهیم داد. اگر از امروز و از همین لحظه به فکر چاره نباشیم در آینده‌ای که دور نخواهد بود برای آنچه امروز داریم و از دستشان خواهیم داد افسوس خواهیم خورد.
و اما فاجعه دیگری در کمین است که باید خیلی سریع برای آن چاره اندیشی نماییم. درختانی که با شرح بیان شده خشک شده‌اند هر یک می‌توانند در آینده‌ای نزدیک (کمتر از ۵ سال) فاجعه‌های مکرری را ببار آورند. درختانی که خشک شده و دچار مرگ شده‌اند در مقابل قارچ‌های ساپروفیت موجود در خاک توان هیچ گونه مقاومتی را ندارند. امروز که بیان این فاجعه پیش روی در حال تحریر است قارچ‌های ساپروفیت با تنوع گونه‌ای بسیار بالا در حال تجزیه بافت لیگنینی و دیگر مواد موجود در ریشه این درختان هستند. ابتدا در طول کمتر از ۲ سال ریشه‌های با قطر کمتر از ۲ میلیمتر تجزیه شده و همزمان میسلیموم‌های این قارچ‌ها بافت‌های چوبی ریشه‌های قطور تر را تجزیه می‌کنند. در طول ۵ سال از تار پود محکم ریشه این درختان در خاک مختصر بافت چوبی تجزیه شده باقی می‌ماند که یارای نگهداری بخش هوایی درختان را نخواهد داشت. به این ترتیب با وزش بادهای تند این درختان یکی یکی سرنگون خواهند شد. با وزنی که بخش هوایی این درختان دارند به ابنینه موجود، افرادی که با هدف‌های مختلف به این باغ آمده‌اند و سایر درختان موجود آسیب جدی وارد خواهد نمود. حال تصور کنیم یک گردشگر خارجی بر اثر سقوط یکی از این درختان دچار جراحت شود ضربه‌ای که اکوتوریسم این مملکت خواهد خورد تا مدت‌های طولانی جبران پذیر نخواهد بود.
پیشنهادات:
الف: مهمترین اقدامی که لازم است در سر لوحه کار قرار گیرد حذف کلیه درختان خشک در سطح باغ است. بررسی درختان بخصوص در ناحیه‌ای که خاک بستر آن دست نخورده باقی مانده است نشان داد عموم درختانی که بر اثر سرمای زمستان سال ۱۳۸۶ دچار آسیب شده‌اند شروع به باز سازی خود نموده‌اند. در بخشی که خاک آن دستخورده و به خارج از باغ حمل شده تک درختانی مشاهد می‌شود که به مقدار مختصری شروع به باز سازی تاج از بین رفته خود نموده‌اند. پیشنهاد می‌شود تا پاییز سال ۱۳۸۸ به درختان خشک و نیمه خشک فرصت بازسازی داده شود. در صورتی که تا آن زمان تغییر در درختان خشک حاصل نشد مرگ آنها قطعی و لازم است قطع و ریشه‌کن شوند. درختانی که باز سازی خود را آغاز نموده‌اند حفظ و خاک محیط آنها به شرحی که بیان خواهد شد تقویت و اصلاح گردد.
ب: در بخشهای میانی این گزارش اشاره شد در نیمی از سطح باغ خاک عرصه تا عمق ۳۰ سانتیمتری برداشت و به بیرون از باغ حمل شده است. از دست رفتن خاک رویین این باغ ضعف عمومی گسترده‌ای را بر عرصه باغ تحمیل کرده است که اصلاح آن زمان بسیار طولانی را طلب می‌کند. ضمن آنکه برداشته شدن این خاک عوارض اشاره شده را نیز کماکان به دنبال خواهد داشت. ترجیح داده می‌شود خاک حمل شده از باغ اگر در دسترس باشد همان خاک به باغ برگردانده شود در غیر این صورت خاک زراعی زنده که فعالیت کشاورزی در آن به طور پیوسته صورت می‌گیرد و محدودیت شوری و … نداشته باشد به باغ حمل شود و تا سطح ابتدایی باغ، خاکریزی شود. ضمناً پس از یک آزمایش خاک‌شناسی دقیق با افزودن کود دامی و در صورت کمبودهای خاص با افزود کود شیمیایی مناسب خاک عرصه تقویت گردد و به‌صورت دو سالانه با افزود کود دامی به میزان ۳ الی ۵ کیلوگرم کود دامی پوسیده در هر مترمربع و شخم سبک (توسط نیروی کارگری بیل‌زنی تا عمق ۱۵ سانتیمتری) کود توزیع شده با خاک مخلوط شود.
ج: پس از حذف درختان سرو کاملاً خشک شده برای اصلاح محیط بی روح ایجاد شده نسبت به کاشت نهال سرو در نقاط خالی ایجاد شده اقدام گردد. ترجیح داده می‌شود از درختان قدیمی بذر مورد نیاز تهیه و نهال تولید شود. نهال‌های دو ساله مناسب انتقال به نقاط خالی باغ خواهند بود.
د: با توجه به آسیبی که بتن نمودن مسیرهای تردد بازدید کنندگان به درختان وارد می‌کند و عکس‌العمل زیستی درختان که با رشد قطری خود موجب متلاشی شدن مصالح به کار برده شده می‌گردد پیشنهاد می‌شود با با الهام گرفتن از کاری که در شهر هامبورگ انجام شده است. مسیرهای تردد به نحوی تغییر داده شود که که ضمن ایجاد شرایط زیستی مناسب برای درختان، از آسیب رسیدن به مصالح به‌کار برداری شده جلو گیری شود.