مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان؛ با بزرگترین گنبد قاجاری
مسجد آقا بزرگ کاشان این مسجد با سرمایه حاج محمدتقی خانبان طی سال های ١٢٥٠ تا ١٢٦٠ (ه.ق) جهت برگزاری نماز جماعت و مجالس درس و بحث دامادش ملا مهدی نراقی دوم برادر ملا احمد نراقی ملقب به "اقا بزرگ" بناشده است
نشر خبر فقط با یاد سایت کاشانیکا kashanica.blog.ir آزاد است
اطلاعات جغرافیایی
مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان بنای مسجد و مدرسه آقابزرگ یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین مساجد دوره قاجار در ایران به شمار می‌آید. این بنا در خیابان فاضل نراقی کاشان واقع شده است. این مسجد و مدرسه در محدوده تاریخی و بافت کهن شهر، مجاور بقعه خواجه تاج‌الدین و در محله‌ای به همین نام بنا گردیده و در خیابان آقابزرگ، منشعب ازخیابان فاضل نراقی واقع است و از نظر استواری هنوز وضع مطلوبی دارد.
جانمایی مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان روی نقشه
نمایی از مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان
اطلاعات تاریخی
ساختمان این مدرسه با سرمایه شخصی به نام حاج محمدتقی خانبان طی سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ هجری قمری برای استفاده نماز جماعت و درس و بحث داماد خود، ملا مهدی نراقی دوم، برادر ملا احمد نراقی، ملقب به آقابزرگ بنا شده و به این نام معروف شده است.
پیشینه تاریخی، ساختمان این بنا در روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز گردید و در سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین شاه (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق/۱۸۴۸-۱۸۹۵م)، به پایان رسید.کتیبه‌هایی مورخ ۱۲۶۳، ۱۲۶۴، ۱۲۶۸ق/۱۸۴۷، ۱۸۴۸، ۱۸۵۲م، به ترتیب در صفه شبستان، داخل شبستان زیر گنبد نیز بر اِزاره محراب و سردرِ ورودی مسجد، این سخن را تأیید می‌کند. به نظر می‌رسد که این مجموعه بنا، به رویِ آثار به جای مانده پس از زلزله۱۱۹۲ق/۱۷۷۸م یا دوره‌های گذشته ساخته شده باشد، به خصوص شبستان ۴۰ ستون شمالی مسجد که احتمالاً پیش از احداث گنبدخانه روی بقایای خانقاه ، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه‌تاج‌الدین (متعلق به اواسط سده ۹ق/۱۵م) ساخته شده است.
تلفیق این شبستان با مسجد و مدسه‌ای که بعداً در کنار آن ایجاد گردید، یکی از زیباترین و بهترین نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است؛ اما ۴۰ ستون غربی گنبدخانه یعنی مهم‌ترین بنایی که بعدها به قسمت اصلی و گنبد خانه الحاق شد، به معماری بنای مقصوره لطمه زده است؛ زیرا معمار بزرگ مسجد بنای گنبدخانه را بدان سان طرح افکنده بود که از چهار سوی به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت‌فرسای منطقه با جریان یافتن هوا در پیرامون گنبدخانه تهویه و تبرید به صورت طبیعی انجام گیرد، لیکن در زمان حاج ملا تقی محمدعلی نراقی فرزند آقابزرگ (د ۱۲۸۵ق/۱۸۶۸م)، شبستان غربی گنبدخانه بنا گردید و از این سوی ارتباط با فضای خارج مسدود شد.
نمایی از مسجد و مدرسه و طبقات آن
تغییرات بنا
در سال‌های بعد نیز در بعضی قسمت‌ها، به خصوص در و پنجره‌های مجموعه، از جمله ۲ اطاق گوشواره‌های بالاخانه طرفین ایوان اصلی گنبدخانه و ۴ اطاق بالاخانه سردرِ ورودی تغییراتی داده شد. در و پنجره‌های ارسی بالارو تبدیل به درگاه‌هایی با دو نیم دایره گردید که در معماری ایرانی سابقه نداشت و از زمان بازگشت ناصرالدین شاه ازسفر دوم اروپا در بناها معمول شد، همچنین حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با ۳ همبسته مشبّک چوبی با ارسی‌های بالارو از هم جدا می‌شد. بعد از آن که موریانه چوب‌ها را از بین برد، به جای آن‌ها درهای فلزی کار گذاشته شد، ولی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی در سال‌های اخیر این درهای فلزی را به همبسته‌های چوبی با درهای ارسی تبدیل کرده است. در و پنجره‌های مشبک و بالارو حجرات مدرسه تحتانی نیز به همین ترتیب از بین رفته بود که آن‌ها نیز در سال‌های اخیر به صورت نخستین خود بازگردانده شده است.جز این‌ها و برخی دگرگونی‌های اندکِ دیگر در بعضی قسمت‌های مجموعه، بنا دست‌نخورده و تقریباً سالم به جای مانده است.
عکسی از نمای کلی بنا (نمای ورودی از داخل حیاط)
نمایی از حوض وسط حیاط مسجد
حجره‌های مدرسه
حجره‌های مدرسه به اندازه یک پله بلندتر از سطح حیاط تحتانی (گودال باغچه) ساخته شده است. ۱۲ حجره آن از طریق ۴ راهرو جنبی به حیاط راه می‌یابند و هر کدام دارای یک پستو و یک بخاری است.ضلع روبه‌روی حیاط حجره‌ها، اسپری با شبکه‌های آجری دارد.این اسپرها از دو سوی در قابی مستطیل شکل محصور گردیده و پنجره‌ای مشبک در وسط آن‌ها تعبیه شده است. ۴ پلکان سنگی در ۴ کنج حیاط این قسمت را با بام حجره‌ها یعنی حیاط فوقانی که هم‌سطح گنبدخانه است، ارتباط می‌دهد و یک رشته پلکان دیگر در میانه ضلع شمالی به سرداب ارتباط دارد. این سرداب به وسیله هواکش‌هایی افقی و عمودی به ۲ بادگیر در ۲ قسمت شبستان شمالی راه می‌یابد و شبستان بدین‌سان تهویه و تبرید می‌شود. در پاره‌ای اوقات اختلاف درجه حرارت سرداب با حیاط فوقانی به ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد می‌رسد.
تصاویر از حجره‌های دو طبقه مسجد و مدرسه آقا برزگ
آرامگاه خاندان نراقی
بعدها در جانب شرقی بر محور عرضی صحن، آرامگاه نراقی به صورت اطاقی شکم دریده خارج از محوطه مسجد بنا گردید.
ویژگی‌های بنا
از خصوصیات بارز بنا معماری ویژه گنبدخانه است که روی ۸ پایه عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد روی پایه‌های آزاد به ندرت دیده می‌شود. نتیجه عملی اجرای این نوع طرح، جریان هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه کویری است. از این رو در این مسجد، برخلاف دیگر مساجد که جبهه جنوب گنبدخانه را به منظور ایجاد محراب مسدود می‌کنند و جرزهای نسبتاً قطوری می‌سازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده و و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته، ساخته شده است. از ویژگی‌های دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آب‌نما) و باغچه‌های آن به طراوت فضا کمک می‌کند.
نمونه تزئینات با تصویر گیاهی
نمونه تزئینات با تصویر پرندگان
نمایی از بادگیر مسجد
سادگی بنا
با توجه به سادگی و بی‌پیرایگی این مجموعه، هیچ‌گونه زیاده‌روی در تزیین، به ویژه در کاشیکاری این بنا به چشم نمی‌خورد. تزیینات اندک این مسجد و مدرسه به گچبری، نقاشی، کارهای چوبی ( کنده‌کاری ، گره‌چینی، آلت و لقط) مقرنس‌کاری، کاشیکاری و رسمی‌بندی و یزدی‌بندی منحصر می‌گردد. یک جفت درِ نفیس (درِ مدخل اصلی مسجد) که کنده‌کاری شده و با گره‌چینی و گل میخ تزیین گردیده از ارزش والایی برخوردار است.
نمایی از ورودی مسجد و مدرسه
نمونه ای ا ز تزئینات در مسجد
مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان
منابع:
۱ . مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ش، ص ۲۶۸، ۲۶۹
۲ . مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهان، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۶۱ش، ص ۵۱۷
۳ .نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان کاشان و نطنز، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۸ش، ص ۲۵۴-۲۶۴
نشر خبر فقط با یاد سایت کاشانیکا kashanica.blog.ir آزاد است
