سیلک، اسطوره همیشه جاوید

در خزان سال 1311 خورشیدی بود که ریزش باران و جاری شدن سیل در منطقه کاشان ؛ موجب شد تا غبار زمان از تمدنی بزرگ و چندین هزار ساله برداشته شود.

در صبح روزی که کشاورزان منطقه در راه کسب روزی حلال قدم به روی خاکی گذاشتند که تا پیش از آن برایشان به جز زمین کشاورزی ارزش دیگری نداشت ، با ابزار آلات و سفالینه هایی روبرو شدند که متفاوت از وسایل روزگار زندگی شان بود و این امر موجب برانگیختگی حیرت و حس کنجکاوی شان شد.
کشاورزان ساده دل که قسمت خود را از روز جدید آثاری با قدمت بسیار می دانستند با دیدن قبور شسته شده از باران روز قبل همچون کاوشگری که برعکس قبل که از روی خاک طلب روزی می کرد این بار در دل خاک بود که بخت خود و خانواده اش را می جستند.
با فروش آثار بدست آمده (با بهایی اندک) به دلالان عتیقه پای این غارتگران و حریصان همیشه بیدار تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم به سیلک باز شد. تمدنی گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبیعی در امان مانده بود با آوردن حرص و آز و عدم شناخت بر بالین آن تبدیل به مزرعه عتیقه فروشان شد. با انتقال آثار به دیار فرنگ چشم تیزبین بیگانگان از دیدن این همه قدمت و زیبایی در حیرت ماند و بدین جهت از طرف موزه لوور فرانسه ، رومن گیرشمن به منظور شناخت و شاید نجات تمدنی که تمام جهانیان در آن سهم داشتند روانه ایران شد .
 
از آنجا که رئیس وقت موزه ایران آقای آندره گدار فرانسوی بود کارهای مربوط به هماهنگی خیلی سریع فراهم آمد تا کاوش علمی در سیلک شروع شود. هیئت باستان شناسی مزبور سه فصل کاوش در سالهای 1933 ، 1934 و 1937 میلادی بر روی هر دو تپه سیلک و دو گورستان حوالی آن انجام داد و بلافاصله در سال 1938 م (1317ش) گزارش آنرا در دو مجلد تحت عنوان ’ سیلک کاشان’ به زبان فرانسه و در پاریس نمود که خوشبختانه اخیراً هر دو جلد کتاب توسط آقای اصغر کریمی ترجمه و بوسیله انتشارات میراث فرهنگی چاپ و در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.

گیرشمن بر روی تپه شمالی سیلک موفق به کشف آثار اولین انسان هایی شد که برای بار نخست به خود جرات داده بودند تا از خانه های از پیش ساخته شده توسط طبیعت یعنی غارها بیرون آمده و روانه دشت ها شوند. این انسان ها اولین کسانی بودند که برای خود خانه ساخته و کشاورزی را شروع کرده بودند.
انسانی که پای به دشت گذاشت قبلاً از شکار حیوانات تغذیه می کرد و گاه خود شکار حیوانات درنده می شد.
در هزاره های پیش از میلاد و زمانی که بخاطر بارندگی های زیاد به نام ’عصر باران’ معروف بود قسمت مرکزی ایران که شهر فعلی کاشان نیز جزئی از آن بود همه در زیر آب بود و دریاچه ای آنرا فرا گرفته بود که هم اکنون باقیمانده این دریاچه ، حوض سلطان بین قم و تهران و دریاچه نمک در کویر آران و بیدگل بوده و از زیبایی خاصی برخوردار است.

در حدود 9 هزار سال پیش بر اثر تغییر تدریجی آب و هوا از باران ها کاسته شد و بیشتر منطقه را هوای صاف و آفتابی فرا گرفت. این تغییرات باعث فرو رفتن آب دریاچه گردید ، سپس از بجای ماندن گل و لای موجود ؛ زمین حاصلخیزی بوجود آمد که از درختان سرسبز و بوته زارها پر شد. این شرایط مساعد باعث جذب حیوانات گوناگون به این منطقه شد و انسان ها نیز بدنبال شکار حیوانات روانه دشت شدند. وجود حیوانات وحشی در دشت و همچنین جهت در امان ماندن از گزند عوامل طبیعی چون باد و باران باعث شد تا انسان ها بفکر ساختن خانه در دشت بیفتند که آثاری از دیوار این خانه ها (که بصورت چینه بود) توسط گیرشمن در تپه شمالی سیلک پیدا شده است .
با افزایش جمعیت و پیشرفت در تمام عرصه ها کم کم سیلک از روستا به یک شهر تبدیل شد.
انسان ها با ساختن ظروف ساده و ابتدایی کم کم توانستند به مهارت خاصی در این زمینه دست پیدا کنند به طوری که سفالینه هایی با طرح ها و رنگ های منحصر بفرد باعث شهرت این شهر شد بطوری که در بین آبادی ها و تمدن های اطراف به نام شهر سفالگران یا شهر سیلک مشهور شد. (سیلک = سیاله = سفال پیدا شدن دوک های بافندگی در سیلک نشان از آشنایی مردمان این دیار با صنعت ریسندگی و بافندگی در هزاره های پیش از میلاد دارد. با شناخت فلزات و ذوب آن ساکنان سیلک توانستند ابزار و لوازم زندگی را که قبلاً از سنگ و چوب بدست می آوردند این بار با فلزات بسازند . کشف کوره های ذوب فلز در قسمتی از تپه جنوبی سیلک را در زمره صنعتی ترین شهرهای زمان خود قرار داد.

نتایج بدست آمده از کاوش ها و لایه نگاریهای صورت گرفته توسط گیرشمن بدین قرار می باشد:
1- از همان آغاز استقرار در تپه های شمالی ، اقوام ساکن در این محل ، استقرار دایم در روستا را آغاز کردند.
2- صنعت سفالگری از تکامل تدریجی برخوردار بوده است.
3- خانه های آن ها ابتدا با چینه ساخته می شد و بعدها با خشت دست ساز و سپس با خشت های قالب ریزی شده.
4- سنت تدفین ابتدا زیر خانه های محل سکونت، بعدها در خارج محل سکونت و در قبرستان های ویژه انجام شده است.
5- رگه های طبیعی مس را شناخته و استخراج نمودند.
6- از گل اخری برای تدفین اجساد استفاده کرده اند.
7- ارتباط اقتصادی و اجتماعی با تمدن های اطراف داشته اند.
بعد از اتمام فعالیت های گیرشمن و چاپ گزارش های آن تا سال 1380 ش توجهی به سیلک نشد بطوری که بسیاری از اراضی سیلک تبدیل به زمین های کشاورزی شد و با گسترش شهر و خانه سازی تا خود سیلک چیزی نمانده بود که از این محوطه باستانی جز نام و خاطره ای دیگر باقی نماند. سرانجام در سال 1380 ش از طرف سازمان میراث فرهنگی دکتر صادق ملک شهمیرزادی جهت بررسی و ادامه حفاری به سیلک اعزام گردید و ایشان با انجام 5 فصل کاوش که تا سال 1385 طول کشید توانستند نتایج کارهای خود را در چند مجلد به رشته تحریر درآورند که تاکنون این عناوین منتشر شده است : زیگورات سیلک (نتایج فصل اول کاوش) ، سفالگران سیلک ، نقره کاران سیلک و شکارچیان سیلک.
نکته حائز اهمیت در گفته های دکتر شهمیرزادی پیرامون سازه خشتی بزرگ تپه جنوبی این است که ایشان آنرا به عنوان زیگورات یا عبادتگاهی که انسان های سیلک آنرا برای پرستش خدایشان ساخته بودند ؛ می دانست. تاکنون 32 زیگورات در ایران و عراق شناسایی شده که 11 عدد بر اساس متون تاریخی و 21 عدد بر اساس کشفیات باستان شناسی می باشد. از این تعداد 5 زیگورات در ایران و 27 زیگورات در عراق واقع شده است که زیگورات سیلک کهن ترین آنها می باشد.
محوطه سیلک در سال 1997 میلادی در فهرست ثبت آثار موقت جهانی قرار گرفت.

سیلک کاشان در یک نگاه:
مسکن انسان در این ناحیه نخست به صورت کوه‌ها، یا خانه‌های محقری که از نی و شاخه‌های درخت ترکیب یافته بود، ساخته شد، و بعدها روی نی و شاخه‌های درخت گل مالیدند،و یا دیوارهای خانه را با چینه بالا بردند ولی خیلی زود برای بالا بردن دیوارها از خشت خام استفاده کردند. در ابتدا خشتها را بدون قالب می‌ساختند،ولی بعداً برای ساختن آن قالب به کار بردند، و توانستند خشتها را یک اندازه و منظم بسازند. در داخل خانه‌ها دیوارها را با گل اخری رنگ می‌کرند. و مردگان را در زیر کف اطاق‌ها که آجر فرش یا سنگ فرش نبود، دفن می‌نمودند. مردگان را در این قبرها به صورت «چمپاته» به خاک می‌سپردند، و همراه آنها در گورشان اشیایی قرار می‌دادند و این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد بود، و در بعضی دیگر کم و بی ارزش. ذوق و سلیقه هنری این مردم از روی حکاکی‌های آنها که نخستین بار روی استخوان انجام گردیده‌است، و از روی نقوش سفالشان ظاهر می‌گردد. در خانه زن که نگهبان آتش است، مدتها کار کوزه‌گری بدون چرخ را انجام می‌دهد. علت دیرکرد به‌کار گیری چرخ را نیز همین دانسته‌اند. تنها در هزاره چهارم پیش از میلاد اختراع شد. در آن موقع کوزه‌گر با به‌کار گیری چرخ تکمیل شده سفالگری، توانست انواع گوناگون سفال‌هایی را که از دید هنری به درجه بلندی رسیده بودند به مشتریان بدهد. این سفال اطلاعات بسیار زیادی راجع به هنرمندان در آن زمان در دسترس ما می‌گذارد. سیلک یکی از مکانهای تاریخی پس از تمدن جیرفت کرمان در فلات ایران است که مدارک نوشته از دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده ولی خطی که هم‌زمان با آغاز تاریخ در ایلام به وجود آمده‌بود،تحت نام پرتو ایلامی شناخته شده پس از رها شدن این پایگاه تجارتی از میان رفت. 
در هنر سیلک جنبه تزیینی آن شدید است و هنری است که آریائی‌ها با خود آورده‌اند.
 
جمع آوری متون، تهیه و تنظیم: رضا فروتن