پژوهشی جامع پیرامون باغ شاه کاشان "باغ فین"

تحقیقی از:بانو حمیده کریمی

باغ فین، نام یک باغ ایرانی در کاشان است که حمام فین نیز در آن واقع شده است. سابقه و قدمت باغ فین و بناهای آن به دوره‌ی صفویه باز می‌گردد. وسعت باغ بالغ بر ۲۳ هزار مترمربع و شامل یک حیاط مرکزی است که به وسیله‌ی دیوار، بارو و برج‌های استوانه‌ای‌شکل محصور شده ‌است. 

هرگونه برداشت از عکس های اختصاصی  باغ فین کاشان پیگیری قضایی بهمراه خواهد داشت. برداشت عکس ها فقط منوط به درج نام سایت انگلیسی و پارسی " کاشانیکا " است :

 نشر خبر فقط با یاد سایت کاشانیکا kashanica.blog.ir آزاد است

باغ فین در سال ۱۳۱۴ به شماره‌‌ی ۲۳۸ در فهرست آثار ملی ثبت شد و در سال ۱۳۹۰ به همراه هشت باغ تاریخی دیگر با عنوان باغ ایرانی به شماره‌ی ۱۳۷۲ در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

تاریخچه

باغ فین یکی از زیباترین و معروف‌ترین باغ‌های ایرانی است که از آن به‌عنوان نمونه‌ی کامل باغ سازی ایرانی یاد می‌شود. از گذشته‌های بسیار دور، منطقه‌ی فین به واسطه‌ی چشمه‌ی روح‌افزایی که در آن جریان دارد، مورد توجه حاکمان و پادشاهان بوده است. تاریخ قم، قدیمی‌ترین مأخذ تاریخی موجود، در این خصوص می‌نویسد: «بناها و کاریزهای فین به امر جمشید احداث شده است.» پس از آن احداث بناهای شاهانه را به پادشاهان آل بویه نسبت داده‌اند و در عهد ایلخانان مغول عمارات کهنه‌ی آن (باغ کهنه) نوسازی شده است.

 شکل‌گیری باغ فین در محل جدید خود به دوران صفویه و پس از زلزله‌ی سال ۹۸۲ ه.ق  مربوط می‌شود که ساختمان هشتی ورودی و سردر، کوشک میانی، حمام صفوی و برج و باروی باغ در این دوره شکل می‌گیرد. پس از آن در دوران زندیه عمارت خلوت کریم‌خانی در مجاورت باغ احداث می‌شود و پادشاهان قاجار نیز به فراخور، بخش‌هایی نظیر شترگلوی فتحعلی شاهی، حمام قاجار، تالار شاه‌نشین، خلوت نظام‌الدوله و عمارت بادگیر (کتابخانه‌ی فعلی) را به باغ می‌افزایند. در دوران معاصر نیز الحاقاتی به مجموعه باغ فین اضافه می‌شود.

معماری باغ

معماری این باغ ترکیبی از عناصر طبیعی چون آب و درخت و عناصر ثابت معماری چون بناهای مختلف است. باغ فین یکی از مهم‌ترین نمونه‌های باغ ایرانی است که همچنان زنده و پابرجا مانده است.

آب

آب یکی از عناصر اساسی در طراحی باغ فین است. آب در باغ فین به صورت‌های راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض‌خانه‌ی صفوی)، روان (در جوی‌ها)، فورانی (فواره‌ها) و جوششی (ظهور آب از حفره‌های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد.

آب جاری در جوی‌ها، استخرها و حوض‌های باغ از چشمه‌ی سلیمانیه تأمین می‌شود. آب این چشمه ابتدا در استخری در پشت باغ جمع می‌شود. اختلاف ارتفاع این استخر نسبت به سطح جوی‌ها، فواره‌هایی را ایجاد کرده ‌است که به روش ثقلی آب را به بالا پرتاب می‌کنند.

چگونگی ساخت و عملکرد فواره‌ها

زیر تمام جوی‌ها و دور تمام حوض‌ها در عمق یک متری زمین لوله‌هایی به اسم تنبوشه و از جنس سفال تعبیه شده که از یک طرف به حوض‌های اصلی متصل‌اند و طرف دیگر آن در انتهای جوی مسدود است. آب از یک طرف وارد و چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره‌ها خارج می‌شود. چون سطح زمین شیب دارد برای اینکه فشار تقسیم شود قطر لوله را متفاوت ساخته‌اند. ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به این ترتیب فشار تقسیم می‌شود و آب به یک میزان از فواره خارج می‌شود. آب حوض اصلی از دوازده چشمه داخل آن می‌جوشد که به آن حوض جوش گفته می‌شود. از آن به بعد، آب در جوی‌هایی با کاشی‌های فیروزه‌ای جریان می‌یابد. رنگی که با رنگ خاکی صحراهای اطراف در تضاد است.

طراح سیستم آب رسانی

طراح این سیستم آب‌رسانی، ریاضی‌دان معروف قرن دهم و عصر صفوی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی است. وی دویست سال قبل از پاسکال از قانون اختلاف سطح استفاده کرده و از شیب طبیعی زمین بهره برده است.

درخت

مهم‌ترین گیاهان باغ فین، شامل ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار است. اغلب درختان باغ، بین ۱۰۰ تا ۴۷۰ سال سن دارند. طی پانزده سال گذشته و به خصوص بعد از سال ۱۳۸۶، مجموعه‌ای از عوامل، موجب بروز فاجعه‌‌ی خشکی و بیماری درختان شد.

بناهای موجود در باغ

در طراحی اولیه‌ی باغ حفظ تقارن، اهمیت ویژه‌ای داشته ‌است. به تدریج و با دخالت شاهان از این تقارن کاسته شده‌ است.

کوشک صفوی (شترگلوی شاه عباسی)

کوشک به قصر کوچکی گفته می‌شود که معمولا در مرکز باغ ایرانی و در محل تلاقی محور اصلی طولی و عرضی قرار می‌گیرد. کوشک مرکزی باغ در دوره‌ی شاه عباس اول به منظور تفریح و تفرج، برگزاری مراسم جشن و بارعام در دو طبقه ساختهو در دوره‌ی شاه صفی، عمارت زیبای کلاه فرنگی بر فراز آن اضافه شد که امروزه اثری از آن وجود ندارد.

 کوشک صفوی از جمله کوشک‌های چهارضلعی است و فضای آن به گونه‌ای طراحی شده که بر چهارسوی باغ گشوده می‌شد. وجود حوض در مرکز این عمارت، فضایی دلنشین را ایجاد می‌کرد.

برج و باروی باغ (حصار محیطی)

از خصوصیات بارز باغ فین، برج و باروی مستحکم آن است که باغ را به صورت باغ قلعه در آورده است. با دیدن برج و باروی باغ فین علاوه بر اینکه استحکام و ایمنی بالای باغ را در نظر می‌آورد شکوه و جلال شاهانه آن را نیز در ذهن متبادر و آن را از سایر باغ‌های معمولی متمایز می‌کند.

 در دوران صفویه (دوران شکل‌گیری باغ) حصار اصلی باغ به همراه  ۴ برج احداث می‌شد، ولی در دوره‌های بعد، تغییراتی در شکل و فرم آن ایجاد شد و حتی برج جنوبی باغ به دلایل نامعلومی به کلی تخریب و نیز در دوران قاجار با افزوده شدن بخش‌هایی نظیر خلوت نظام‌الدوله و اصطبل، ۳ برج به حصار محیطی باغ افزوده شد.

حمام‌ها

در ضلع شرقی و در پشت حصار اصلی باغ دو باب حمام (کوچک و بزرگ) در مجاورت یکدیگر قرار دارند که به لحاظ پیشینه‌ی تاریخی به حمام‌های صفویه و قاجاریه معروف هستند. هر دو حمام مانند سایر حمام‌های قدیمی بعد از گذر از میان در (راهروی ارتباطی) به بینه (رختکن) و سپس از آنجا به گرم‌خانه (صحن حمام) وارد می‌شوند که در آنجا خزینه‌ی آب گرم و حوض‌های دیگر وجود دارد. فضای حمام به گونه‌ای بوده که عموم نیز می‌توانستند بدون وارد شدن به باغ از آن استفاده کنند. امروزه دو حمام به هم متصل شده و درب‌هایش از بیرون باغ بسته هستند. در سال ۱۲۶۸ ه.ق امیرکبیر، مرد بزرگ تاریخ ایران، در حمام کوچک به شهادت رسیدند و دیگر از آن زمان به بعد باغ فین به حمام فین شهره است.

عمارت هشتی ورودی و سردر

ساختمان هشتی ورودی و سردر در زمان شکل‌گیری باغ (دوران صفویه) در دو طبقه ساخته شده است که در ادوار مختلف تغییراتی در شکل آن صورت گرفته است. عمارت سردر مشتمل بر تالار وسیع و ایوان‌هایی است که عمارت را بر چهارسوی باغ مشرف می‌سازد.

خلوت کریم‌خانی

در دوره‌ی کریم خان زند، در مجاورت باغ و در جبهه‌ی جنوب‌غربی آن مجموعه‌ای متشکل از خلوت و چند بنای دیگر ساخته شد که امروزه حیات خلوت کریم‌خانی تعمیر شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این اندرونی مشتمل بر حیاط کوچکی است که دو سوی آن را اتاق‌های تودرتو احاطه کرده‌اند. دسترسی به این مکان علاوه بر دری که رو به باغ باز می‌شود از معبر عمومی نیز ممکن می‌شود. در حال حاضر از این مکان به‌عنوان مهمان‌سرای اداره‌ی میراث فرهنگی استفاده می‌شود.

شترگلوی قاجاری

این بنا از الحاقات دوران قاجار است. فتحعلی شاه قاجار به دلیل دلبستگی فراوان به صفای باغ فین و چشمه‌ی سلیمانیه به حاج حسن خان صدر اعظم اصفهانی دستور داد تا باغ فین را که در اثر زلزله سال ۱۱۹۲ ه.ق تخریب شده بود به بهترین وجه تعمیر و تزیین کنند. در همان زمان بود که شترگلوی قاجاری در قسمت جنوبی باغ احداث شد. این بنا متشکل از صفه شاه‌نشین، حوضخانه، حیات خلوت‌ها و اتاق‌های مجاور آن است. از جذابیت‌های این فضا نقاشی‌های باشکوهی است که ساختمان را مزین کرده است.

حوض جوش

از نمونه‌های تحسین‌برانگیز مهندسی آب در داخل باغ فین، حوض جوش است که از الحاقات دوران قاجار به شمار می‌آید. این حوض دارای صد‌و‌شصت حفره است. مکانیزم این حوض طوری طراحی شده است که جوشش آب از هشتاد حفره انجام می‌پذیرد و از هشتاد حفره‌ی دیگر، آب به داخل حوض فرو می‌رود و از طریق تنبوشه‌های سفالی به سمت حوض دوازده فواره سرازیر و باعث به کار افتادن فواره‌های آن می‌شود .

اتاق شاه‌نشین

تالار سرپوشیده و اتاق‌های گوشواره‌ی آن از الحاقات دوران قاجار به شمار می‌روند. در همان دوران به منظور بالاتر بردن کیفیت بصری جلوی اتاق شاه‌نشین حوض جوش و دوازده فواره ساخته شدند. از دیرباز از تالارهای بزرگ سرپوشیده به منظور پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد که از این رو به آن شاه‌نشین می‌گویند. این اتاق به واسطه‌ی داشتن ۵ در (پنجره) مشرف به حیاط به اتاق پنج‌دری و به دلیل بازشوهای کشویی عمودی آن به اتاق ارسی نیز معروف است.

خلوت نظام‌الدوله

در سال ۱۲۴۲ ه.ق. حاج علی‌محمد خان صدر اصفهانی، ملقب به نظام‌الدوله (داماد فتحعلی شاه)، به حاکمیت کاشان منصوب شد. ایشان باغ فین را به عنوان محل سکونت و دیوانخانه برگزیدند. از این رو در ضلع غربی و در خارج از محدوده‌ی اصلی باغ به منظور اندرونی و حرمسرای خویش عمارت جدیدی احداث کردند که به خلوت نظام‌الدوله مشهور شد. امروزه موزه‌ی ملی کاشان روی بخشی از مخروبه‌های نظام‌الدوله قرار گرفته است و تنها هشتی ورودی و بخشی از اتاق‌های پشت موزه از آن باقی مانده است.

تقسیم‌گاه آب (چشمه زنانه)

آب چشمه پس از طی مسافتی حدود ۲ کیلومتر و گذر از ۱۷ حلقه چاه به مظهر قنات (چشمه‌ی سلیمانیه) در پشت باغ وارد می‌شود. شاه عباس برای طراحی اولیه‌ی باغ فین جایگاه باغ را همجوار مظهر قنات در نظر می‌گیرد تا باغ اولین مکانی باشد که آب چشمه به آن وارد می‌شود. بالغ بر یک‌سوم آب چشمه قبل از ورود به محوطه‌ی باغ به این مکان وارد شده و سپس از طریق کانال‌های زیرزمینی به حوض‌های شترگلوی صفوی، شترگلوی فتحعلی‌شاهی و حوض جوش هدایت می‌شود. در قدیم، این فضا به چشمه‌ی زنانه معروف بوده، ولی امروزه ساختار آن تغییر شکل و کاربری یافته است.

موزه‌ی ملی کاشان

در سال ۱۳۳۷ شمسی، گروهی از شخصیت‌های کاشانی و نطنزی گرد هم می‌آیند و پس از تشکیل انجمن حفاظت آثار باستانی کاشان و نطنز تصمیم می‌گیرند موزه‌ی ملی کاشان را در ضلع غربی باغ و روی مخروبه‌های خلوت نظام‌الدوله احداث کنند تا اینکه در سال ۱۳۴۶ شمسی به همت و کمک‌های دوست‌داران فرهنگ و هنر، موزه‌ی ملی کاشان راه‌اندازی می‌شود.

کتابخانه و الحاقات مجاور آن

ساختمان کتابخانه (عمارت بادگیر) در ضلع شرقی باغ بنا شده است. از سال ۱۳۳۴ شمسی، از این بنا به منظور تأسیس کتابخانه‌ی عمومی امیرکبیر مورد استفاده قرار گرفته است.

هرگونه برداشت از عکس های اختصاصی باغ فین کاشان پیگیری قضایی بهمراه خواهد داشت. برداشت عکس ها فقط منوط به درج نام سایت انگلیسی و پارسی " کاشانیکا " است :

 نشر خبر فقط با یاد سایت کاشانیکا kashanica.blog.ir آزاد است